Problem stresu mimo coraz większej świadomości społecznej i sięgania po różne sposoby na odstresowanie jest nadal aktualny i powszechny. Niewiele osób potrafi radzić sobie ze stresem. A stres, nieznajdujący ujścia, jest niebezpieczny dla naszego zdrowia nie tylko psychicznego, ale i fizycznego.

Stres – co znaczy i gdzie „mieszka”

Co ciekawe, termin stres pochodzi z fizyki, odnosi się do sił i nacisków działających na system. W 1926 roku H. Selye wprowadził pojęcie stresu do nauk o zdrowiu i zdefiniował stres jako nieswoistą reakcję organizmu na stawiane mu żądanie. Selye wprowadził również rozróżnienie na stres destrukcyjny i stres konstruktywny[i]. Nie każda sytuacja stresowa jest dla nas zagrożeniem. Stres może nas mobilizować do efektywniejszego działania. Wtedy mówimy o eustresie. Nadmiar stresu nazywamy dystresem.

Stres destruktywny jest stanem całego organizmu, bardziej ekstremalnym niż stan napięcia nerwowego. W sytuacji dystresu nasze całe ciało jest pobudzone, uruchamiają się regulacyjne funkcje psychiki, zachodzi interakcja między naszym organizmem a otoczeniem.

Jak reagujemy na stres destruktywny?

Dystres powoduje liczne zmiany w funkcjonowaniu naszego organizmu. W sytuacji stresowej pojawiają się najczęściej objawy przypominające stan chorobowy – wzmożona potliwość, kołatanie serca, sztywność karku, suchość w jamie ustnej czy naprzemienne uczucie gorąca i zimna. To podstawowe wskaźniki fizjologiczne stanu dystresu. Oprócz nich mogą się pojawić: przyśpieszony puls, rozszerzenie źrenic, napięcie mięśniowe, pobudzenie psychoruchowe czy gonitwa myśli.

Obok wskaźników fizjologicznych, mogą pojawić się wskaźniki psychologiczne, czyli rozdrażnienie, wrogie nastawienie, podejrzliwość, ataki złości lub płaczu, apatia, ataki lęki czy obniżenie własnej wartości. Często pojawiają się także wskaźniki behawioralne: impulsywne działanie, nadmierny apetyt lub brak apetytu, nadpobudliwość, bezsenność lub wzmożona senność, konfliktowość, nadużywanie alkoholu, mniejsza wydajność w pracy i brak satysfakcji z jej wykonywania.

Jak radzić sobie ze stresem?

Radzenie sobie ze stresem określane jest jako celowe działanie, które ma na celu ocenę sytuacji stresowej, znalezienie rozwiązania sytuacji stresowej, zmniejszenie napięcia i konsekwencji chronicznego stresu, zaplanowania działań, które w przyszłości pomogą uniknąć podobnych lub innych stresowych sytuacji. Badacze Lazarus i Folkman wyróżniają behawioralne i poznawcze sposoby radzenia sobie ze stresem, a ich funkcje podzielili na dwie podstawowe kategorie:

  • funkcja instrumentalna, czyli zorientowana na problem,
  • funkcja zorientowana na kontrolowaniu negatywnych emocji.

Pierwsza funkcja odnosi się do działań, dzięki którym zmieniamy sytuację, generującą chroniczny stres. Zmiana środowiska pracy czy zaprzestanie destrukcyjnych działań, które generują sytuacje stresowe, pozwalają skupić się na drugiej funkcji. Polega ona na obniżaniu napięcia i zmniejszeniu negatywnych emocji. Również usuwanie konsekwencji chronicznego stresu zalicza się do drugiej funkcji.

Lazarus i Folkman rozróżniają różnorodne sposoby radzenia sobie ze stresem. Osoby chronicznie narażone na stres bronią swojego stanowiska, planują rozwiązanie problemu, dystansują się od niego, a nawet od niego uciekają. Zdarza się również, że osoby te poddają się samokrytyce lub na sytuacje stresowe reagują autoagresją, inne z kolei świadomie powstrzymują negatywne emocje, szukają wsparcia lub przewartościowują sytuację, szukając w niej pozytywnych aspektów. Sposoby te spełniają obie funkcje – rozwiązują problemy, ale i służą kontrolowaniu emocji.

Wybór sposobu radzenia sobie ze stresem zależy od wielu czynników:

  • wieku,
  • płci,
  • osobowości,
  • rodzaju stresora,
  • wsparcia społecznego.

Chroniczny stres – jakie są konsekwencje przewlekłego stresu?

Długo doświadczany stres wpływa na stan zdrowia. Nadciśnienie, choroby serca, cukrzyca, wrzody żołądka i dwunastnicy, migreny, zaburzenia snu czy nerwowa anoreksja lub bulimia są tymi chorobami, na które osoby narażone na chroniczny stres cierpią najczęściej. U osób tych diagnozowane są także schorzenia skóry, zaburzenia w cyklu miesiączkowym u kobiet oraz osłabione libido u obu płci.

Największym zagrożeniem dla naszego zdrowia nie jest sam stres, lecz brak umiejętności radzenia sobie z nim. Ta sama sytuacja stresowa jednych może mobilizować do podejmowania wyzwań, innych zaś będzie paraliżować. Umiejętność radzenia sobie ze stresem należy do jednych z najcenniejszych kompetencji, dlatego warto pracować nad swoimi reakcjami na sytuacje stresowe.

Zarówno w usuwaniu konsekwencji stresu, jak i kontrolowaniu reakcji na sytuacje stresowe, pomagają terapeuci. Na terapii uczymy się, jak radzić sobie ze stresem oraz jak minimalizować negatywne emocje, gdy nie mamy możliwości uniknąć sytuacji stresowej.

[i] „Stres okiełznany” Hans Selye, wyd. PIW, 1978 Warszawa